Những món quà vô ích
(The Gift of the Magi)
Truyện ngắn O'Henry
Thân Trọng Sơn giới thiệu
O'Henry ( 1862-1910 ) , nhà văn Mỹ, tác giả của gần 400 truyện ngắn đăng trong các nhật báo và tạp chí, sau được in trong mười tập truyện. Cuộc đời của Ông rất phong phú : làm nhiều nghề khác nhau ( dược sĩ, vẽ kỹ thuật và kiến trúc, thư ký, đầu bếp nhà hàng, nhân viên công ty địa ốc, nhân viên xưởng in... ), từng tham gia ca hát, diễn kịch, vẽ hí họa, có lúc bệnh nặng, có lúc ở tù. Có lẽ vì thế mà bối cảnh các truyện ngắn của Ông cũng rất phong phú, khắc họa xã hội nước Mỹ thời kỳ cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Phần lớn truyện ngắn của Ông có cốt truyện đơn giản, với nhiều tình tiết oái oăm, khắc nghiệt, có khi khôi hài để kết thúc bất ngờ.
Nhan đề trong nguyên tác là "Món quà của những nhà thông thái" ( The Gift of the Magi ), theo sự tích từ sách Phúc Âm, tác giả có giải thích ở đoạn cuối truyện. Để dễ hiểu hơn, người dịch mạn phép đổi lại, như bên trên. Giới văn học thường cho rằng đây là truyện ngắn hay nhất viết về đề tài Giáng sinh.
Một đô la và tám mươi bảy xu. Tất cả chỉ có thế. Và trong đó sáu mươi xu là những đồng xu lẻ, tích cóp mỗi lần một hay hai xu khi kỳ kèo với những người bán tạp hóa, rau cải hay thịt thà cho đến khi mặt mày xấu hổ đỏ bừng lên vì cái kiểu mặc cả như thế bị ngầm hiểu là bủn xỉn. Della đếm tới đếm lui ba lần. Một đô la và tám mươi bảy xu. Và hôm sau là lễ Giáng sinh.
Tình cảnh này thì không biết làm gì hơn là ngồi bệt xuống chiếc ghế nhỏ tồi tàn và gào khóc. Della làm như thế thật. Đúng với cái quy luật tâm lý con người rằng cuộc sống hình thành từ những tiếng nức nở, tiếng sụt sịt và tiếng cười, trong đó nổi trội là tiếng sụt sịt.
Trong khi cô chủ nhà đang từ từ giảm bớt từ trạng thái thứ nhất sang trạng thái thứ hai, ta thử nhìn một chút vào cái tổ ấm. Một căn hộ có sẵn đồ đạc tiền thuê 8 đô la một tuần. Không cần mô tả dài dòng, chữ "khốn cùng" khỏi cần ghi rõ trước cửa.
Trước phòng ngoài ở bên dưới có một thùng thư mà không lá thư nào nhét vào được, và một nút chuông điện mà không ngón tay nào chạm vào ấn cho chuông rung. Cạnh bên là một tấm các ghi tên " Ông James Dillingham Young".
Danh xưng "Dillingham" đã nức tiếng xa gần trong suốt thời kỳ huy hoàng khi mà sở hữu chủ được trả tới 30 đô la một tuần. Giờ đây, khi thu nhập đã tụt xuống còn 20 đô la một tuần thôi, đành phải nghĩ đến việc viết tắt lại thành một chữ D. khiêm tốn, nhún nhường. Dẫu sao, mỗi lần Ông James Dillingham Young đi về căn hộ nói trên, ông vẫn được bà James Dillingham Young, tức là Della như đã được giới thiệu, gọi là "Jim" và ân cần ôm chặt lấy. Điều này thật tuyệt vời.
Della không khóc nữa và lấy phấn hồng thoa lên má. Cô đến đứng tựa cửa sổ, buồn rầu nhìn con mèo xám đang lững thững trên bức tường thành xám trong khoảng sân u tối. Ngày mai là lễ Giáng sinh và cô chỉ có môt đô la tám mươi bảy xu để mua quà cho Jim. Kết quả đó là cô đã tằn tiện để dành từ mấy tháng nay. Hai mươi đô la mỗi tuần thì chẳng làm được gì. Tiền vào nhà khó như gió vào nhà trống. Chỉ có một đô la tám mươi bảy xu để mua quà cho Jim. Jim của cô. Cô đã mất nhiều giờ tính toán nghĩ cho ra món quà gì thật đẹp dành cho anh. Món quà đẹp, hiếm và có giá trị ... món quà thực sự xứng đáng cho Jim hãnh diện.
Trên tấm vách ngăn giữa hai cửa sổ có một chiếc gương lớn. Có lẽ bạn đã thấy một chiếc gương như vậy trong căn hộ thuê 8 đô la. Một người thon gầy, mảnh mai soi vào đấy, ngắm hình ảnh phản chiếu qua những đường nét theo chiều thẳng đứng, có thể hài lòng về ngoại hình của mình. Della vóc người thon thả từng cảm thấy như vậy.
Cô chợt quay lưng phía cửa sổ và đến đứng trước gương, mắt sáng rực, nhưng trong vòng hai mươi giây mặt cô tái nhợt dần. Cô vội thả mái tóc cho nó chảy dài xuống lưng.
Gia đình James Dillingham Young có hai vật sở hữu mà cả hai người đều tự hào. Một là chiếc đồng hồ vàng của Jim, do bố anh và trước nữa là ông nội anh để lại. Thứ hai là mái tóc của Della. Nếu hoàng hậu Sheba sống ở căn hộ trước mặt, có ngày Della sẽ ngồi hong tóc bên cửa sổ để thấy bao ngọc ngà châu báu của hoàng hậu lu mờ đi. Nếu hoàng đế Salomon là người gác dan, với cả kho vàng chất dưới hầm, Jim sẽ rút chiêc đồng hồ ra mỗi lần đi ngang qua, chỉ để thấy ông bứt đầu bứt tai vì ganh tị.
Giờ này đây Della buông suối tóc của cô chảy dài xuống, óng ả, mượt mà. Mái tóc thả dài xuống tận gối, ôm lấy người như một chiếc áo khoác ngoài. Rồi cô cuộn tóc lại, bồn chồn, vội vã. Cô loạng choạng một lát, rồi đứng yên, một giọt nước mắt chảy xuống, loang trên tấm thảm đỏ tồi tàn.
*
Thoắt cái cô khoác chiếc áo nâu cũ, thoắt cái cô đội cái mũ nâu cũ. Chân xoay vòng làm tung chiếc váy, mắt lóe sáng, cô lách ra khỏi cửa và xuống bậc cấp bước ra đường. Nơi cô dừng có tấm biển ghi : " Bà Sofronie, Tóc thật tóc giả đủ loại". Della vụt chạy đến, và dừng lại, kìm hơi, trấn tĩnh. Bà chủ mập mạp, nhợt nhạt, lạnh lùng, chẳng có chút hình ảnh mà cái tên Sofronie gợi lên.
"Bà có mua tóc tôi không?" Della hỏi.
"Tôi chuyên mua tóc mà. Chị giở mũ ra cho tôi xem tóc của chị."
Suối tóc huyền buông xuống.
"Hai mươi đô la", bà vừa nói vừa nâng mái tóc với bàn tay thành thạo.
"Đưa cho tôi nhanh lên", Della nói.
Trong hai tiếng đồng hồ sau đó, Della tung tăng trên đôi cánh hy vọng, theo kiểu sáo mòn của phép ẩn dụ. Cô lục soát hết các cửa hiệu để tìm cho ra món quà cho Jim.
Cuối cùng cũng tìm ra. Có vẻ như nó dành sẵn cho Jim chứ không ai khác. Không có cái nào giống như thế trong bất cứ tiệm nào cô đã ghé đến, đã săm soi săn lùng từ trong ra ngoài. Đấy là cái dây đeo đồng hồ bằng bạch kim, kiểu dáng đơn sơ giản dị, giá trị thực sự từ chất liệu, không cần trang trí hoa hòe hoa sói. Nó xứng đáng với Chiếc Đồng Hồ. Vừa nhìn thấy nó là cô biết ngay rằng nó phải là của anh, thanh nhã và quý giá, giống như anh vậy. Cô trả hai mươi mốt đô la để mua rồi vội vàng trở về với tám mươi bảy xu còn lại. Với chiếc dây đồng hồ này từ nay Jim có thể đàng hoàng xem giờ dù đang đi với ai. Chiếc đồng hồ quý như thế mà thỉnh thoảng Jim phải kín đáo xem giờ chỉ vì chiếc dây bằng da tạm bợ hiện nay.
*
Về đến nhà, cơn phấn khích của Della dần dần nhường chỗ cho tính thận trọng, đắn đo. Cô lấy những kẹp sắt uốn tóc ra, bật bếp ga và bắt tay vào việc sửa chữa những thiệt hại do tình yêu và lòng độ lượng gây ra. Đúng là một công việc vất vả, tốn nhiều công sức.
Trong vòng bốn mươi phút, đầu cô đầy những lọn tóc nhỏ xoăn tít khiến cô trông giống như một cậu học trò lêu lổng. Xong việc cô đến soi gương thật lâu, lòng đầy lo âu.
"Nếu Jim không giết mình," cô tự nhủ, "khi nhìn kỹ lại có lẽ anh sẽ bảo mình giống như một vũ nữ ở hý viện. Nhưng biết làm gì, ôi, biết làm gì được với môt đô la tám mươi bảy xu?"
Bảy giờ. Cà phê đã pha sẵn, chảo đã bắc lên lò chuẩn bị cho món sườn chiên.
*
Jim không bao giờ về trễ. Della nắm chặt chiếc dây đồng hồ trong lòng bàn tay, đến ngồi ở góc bàn cạnh cửa ra vào. Cô nghe tiếng bước chân anh xuống cầu thang, mặt tái xanh một lúc. Có thói quen việc gì cũng cầu nguyện, cô thì thầm: " Lạy Chúa, cầu sao trong mắt anh mình vẫn còn đẹp."
Cửa mở, Jim bước vào rồi đóng lại.Trông anh gầy và trầm lặng. Tội nghiệp, anh chỉ mới hăm hai đã phải lo gánh nặng gia đình. Đến áo khoác ngoài và găng tay anh cũng chẳng có.
Jim dừng chân và đứng bất động, như chó săn đánh hơi thấy con mồi. Anh nhìn chăm chăm vào Della với một ánh mắt kỳ lạ khiến cô không hiểu nổi và lo sợ. Không phải là giận dữ, ngạc nhiên, chê bai, ghét bỏ, không phải một trong những tình cảm mà Della chuẩn bị đón nhận. Anh chỉ nhìn cô chăm chú, vẻ khác thường.
Della lách khỏi chiếc bàn đến bên anh.
"Jim yêu quý, đừng nhìn em như thế. Em đã cắt tóc bán rồi vì em không thể thấy lễ Giáng sinh đến gần mà không tặng anh món quà nào. Tóc sẽ mọc lại nhanh thôi - anh không lo điều đó phải không? Em phải làm như vậy. Tóc em mọc lại nhanh lắm. Thôi, chúc mừng Giáng sinh đi, chúng ta sẽ hạnh phúc. Anh không biết món quà em tặng anh đẹp đến cỡ nào đâu!"
"Em đã cắt tóc rồi sao?", Jim hỏi một cách khó nhọc, chừng như anh không thể hiểu được sự thực hiển nhiên đó tuy đã mất công suy nghĩ.
"Cắt rồi và bán rồi," Della đáp, " Nhưng anh vẫn cứ yêu em chứ? Không có tóc em vẫn là Della của anh thôi, phải không?"
Jim thẫn thờ nhìn khắp phòng.
"Em nói là em bán tóc rồi à?", Jim hỏi lại như một kẻ ngớ ngẩn.
"Đừng mất công tìm kiếm", Della nói, "Em nhắc lại là em bán rồi. Ngày mai là lễ Giáng sinh. Đừng giận, em hy sinh mái tóc vì anh. Có thể tóc em quý thật đấy, cô nói tiếp, giọng êm ái mà nghiêm túc, nhưng không ai tính được cái giá của tình yêu em dành cho anh, Jim ạ. Bây giờ em chiên sườn nhé?"
Jim như chợt tỉnh cơn mê. Anh ôm ghì lấy Della. Ta hãy kín đáo quay nhìn chỗ khác trong mười giây. Tám đô la mỗi tuần hay một triệu mỗi năm, điều ấy có gì khác nhau? Nhà toán học hay người hóm hỉnh đều trả lời sai. Những người thông thái mang đến các món quà giá trị, nhưng trường hợp này không phải thế. Điều quả quyết khó hiểu này sẽ được soi sáng lát nữa đây.
Jim lấy một gói nhỏ từ túi áo khoác và ném lên bàn.
"Đừng hiểu sai về anh, Della. Không thể nào có chuyện một kiểu tóc cắt hay uốn hay gội khác đi lại làm cho anh bớt yêu em. Nếu em mở gói này ra thì em sẽ hiểu tại sao lúc nãy anh lại ngỡ ngàng như thế."
Những ngón tay thon mềm lanh lẹ tháo tung dây buộc và mở gói giấy. Một tiếng reo mừng thích thú, và rồi, hỡi ơi, lập tức chuyển thành tiếng sụt sùi nức nở, cần có ngay sự vỗ về an ủi kịp lúc của chủ nhân căn hộ.
Bởi vì, trước mắt Della là những chiếc lược, cả một bộ lược, xếp xuôi và ngược, mà Della từng khao khát nhìn trong tủ kính một cửa tiệm ở Broadway. Những chiếc lược xinh xắn, làm bằng mai rùa, viền ngọc - Della biết là rất đắt tiền, lâu nay cô chỉ thầm mong ước mà không mảy may hy vọng có ngày sắm được. Giờ đây chúng đã là của cô nhưng những lọn tóc cho chúng trang điểm lại không còn nữa.
Della ôm mấy chiếc lược vào lòng, mơ màng nhìn chúng rồi nở nụ cười dịu dàng nói: "Tóc em mọc nhanh lắm, Jim à!"
Rồi Della nhảy nhót như chú mèo con phỏng lửa và kêu lên :"Ôi, ôi".
Jim vẫn chưa thấy món quà của anh. Cô vội vàng xòe bàn tay đưa quà ra. Ánh kim khí lóe sáng như phản chiếu nét hân hoan rạng rỡ trong cô.
"Thật tuyệt vời, đúng không, Jim? Em lùng khắp phố để kiếm nó. Bây giờ anh có thể mỗi ngày xem giờ cả trăm lần. Đưa đồng hồ đây, để em xem có dây này nó trông ra sao."
Thay vì làm theo lời cô, Jim đến ngồi trên ghế, tay ôm lấy đầu và mỉm cười.
"Della, cứ cất những món quà Giáng sinh này đi. Chúng thật quý, không cần phải dùng ngay . Anh đã bán đồng hồ, lấy tiền mua lược cho em. Thôi, em chiên sườn đi!"
*
Magi, như các bạn biết đấy, là những người thông thái, những nhà thông thái tuyệt vời - đã tặng quà cho chúa Hài đồng trong máng lừa. Họ đã sáng tạo ra nghệ thuật tặng quà Giáng sinh. Bởi họ là nhà thông thái nên quà tặng của họ chắc chắn cũng khôn ngoan, có thể được ưu tiên thay đổi trong trường hợp trùng lặp. Và ở đây tôi đã chắp vá thuật lại cho bạn một chuyện thời sự chẳng mấy ly kỳ về hai đứa bé ngu ngốc sống trong một căn hộ chung cư đã hi sinh cho nhau một cách ngớ ngẩn để mất đi những tài sản quí báu nhất. Tuy nhiên điều muốn nói sau cùng với những người khôn ngoan ngày nay là: trong tất cả những người tặng quà, hai người này là thông thái nhất. Trong tất cả người tặng quà và nhận quà, họ là hai người thông thái nhất. Ở nơi đâu họ cũng là người thông thái nhất. Họ là những Magi.
Thân Trọng Sơn
(Dịch từ bản tiếng Anh "The Gift of the Magi" )
